د شانګهای همکاریو سازمان (اېسسياو) په ۲۰۰۱ کال کې د چین، روسیې او مرکزي اسیا څلورو هېوادونو قزاقستان، قرغزستان، تاجکستان او ازبکستان لخوا چې د پخواني شوروي اتحاد غړي دي، رامنځ ته شو.
دا سازمان (د شانګهای پنځه) په نوم د پولو اړوند له یوه تړون چې په ۱۹۹۶ کال د روسیې، چین او مرکزي اسیا هېوادونو ترمنځ لاسلیک شوی و، سرچینه اخلي.
دغه تړون د چین په وړاندېز په دې هدف د سازمان کچې ته لوړ شو چې د سیمې هېوادونو ترمنځ د ښه ګاونډيتوب اړیکو او همدا راز د سوداګرۍ او امنیت په برخو کې خپلمنځي همکاریو ته وده ورکړل شي.
بریتانیا کې د نړېوالو مطالعاتو له نړېوال انسټیتیوټ څخه نیګل ګولډ-ډاویس وايي “د شوروي اتحاد د پاشل کیدو او پراخې ګډوډۍ په اړه اندېښنې موجودې وې. دا له شوروي د وروسته وخت اقدام و چې سیمه ییز نظم وساتل شي.”
هند او پاکستان په ۲۰۱۷ او ایران په ۲۰۲۳ کال کې له دغه سازمان سره یو ځای شو.
د شانګهای همکاریو سازمان غړي هېوادونه په ګډه د نړۍ ۴۰ سلنه نفوس جوړوي، د نړۍ ۲۰ سلنه ناخالص کورني تولیدات برابروي او د نړۍ ۲۰ سلنه د تېلو زېرمې یې په واک کې دي.
د اېسسياو د قزاقستان په سرمشریزه کې به د افغانستان او منګولیا په څېر څارونکي غړي او د ترکیې او سعودي عربستان په څېر د (ډیالوګ شریکان) هم ګډون وکړي.
موخې:
د شانګهای همکاریو سازمان د رامنځ ته کېدو یو ستر هدف د “د دریېو بدیو” ترهګرۍ، بېلتونپالنې او سختدریځۍ خلاف مبارزه وه.
بریتانیا کې د چاتم هاوس په نوم د بهرنیو اړیکو فکري بنسټ ‘انېتې بوهر ‘وايي “دا تر ډېره د چین لخوا د دغه هېواد شمال لوېدیځ سینکیانګ سیمه کې د بېلتونپالنې د فشار د اندېښنو اړونده ده.”
اویغور ملتپالي په ملګرو ملتونو کې د یوه خپلواک سینکیانګ یا “ختیځ ترکستان” غوښتنه کوي.
چین غواړي د دغه حرکت تر شا ولاړ وسله وال وځپي.
د دې سیمې اکثریت اوسېدونکي تورک توکمه اویغور مسلمانان دي. بېجېنګ د مرکزي اسیا له هېواونو سره په ګډه د دې هڅه کوي چې د ختیځ ترکستان اسلامي غورځنګ بېلتونپالو لخوا له پولو بهر په شینجیانګ کې د بریدونو او نفوذ هڅې شنډې کړي.
روسیه هم په مرکزي اسیا کې د اسلامي دولت (داعش – خراسان څانګې) او حزب التحریر په څېر فعالو ډلو ته اندېښمن ده چې په خاوره کې یې بریدونه ونه کړي.
د شانګهای همکاریو سازمان د دغو ګواښونو پر وړاندې مبارزې لپاره د استخباراتي مالوماتو شریکولو او د ترهګرۍ ضد عملیاتو د همغږه کولو له لارې “د ترهګرۍ ضد یو سیمه ییز چوکاټ” رامنځ ته کړی دی.
بېجېنګ دې ته لېوال دی چې د قزاقستان په څېر د مرکزي اسیا هېوادونو کې د تېلو او ګازو لا ډېرو سرچینو ته لاسرسی ومومي.
هند، پاکستان او ایران وروسته د شانګهای همکاریو سازمان سره یو ځای شوي دي.
دې چارې د دغه سازمان یووالی له خطر سره مخ کړی ځکه له یوې خوا له اوږدې مودې راهیسې د هند او پاکستان او له بلې خوا د هند او چین ترمنځ سرحدي شخړې روانې دي.
